شيعه 1

اكنون نوبت آن است كه به كلام شيعه ولو مختصر بپردازيم . كلام به معنی‏
استدلال عقلی و منطقی درباره اصول اعتقادی اسلام در شيعه وضع خاص و ممتازی‏
دارد .
كلام شيعه از طرفی از بطن حديث شيعه بر می‏خيزد و از طرف ديگر با فلسفه‏
شيعه آميخته است . در گذشته ديديم كه كلام اهل سنت و جماعت ، جريانی بر
ضد سنت وحديث تلقی شد ، ولی كلام شيعه نه تنها بر ضد سنت و حديث نيست‏
، در متن سنت و حديث جا دارد .
سر مطلب از نظر حديثی اين است كه احاديث شيعه بر خلاف احاديث اهل‏
تسنن ، مشتمل است بر يك سلسله احاديثی كه در آنها منطقا مسائل عميق‏
ماوراء الطبيعی يا اجتماعی مورد تجزيه و تحليل واقع شده است .

در احاديث اهل تسنن تجزيه و تحليلی درباره اين موضوعات صورت نگرفته‏
است . مثلا اگر سخن از قضا و قدر و اراده شامله حق و از اسماء و صفات‏
باری ، و از روح و انسان ، و از عالم بعد از مرگ و حساب و كتاب و صراط
و ميزان ، و از امامت و خلافت و امثال اين مسائل به ميان آمده است هيچ‏
گونه بحثی در اطراف آنها انجام نشده و توضيحی صورت نگرفته است . ولی‏
در احاديث شيعه همه اين مسائل طرح شده و درباره آنها استدلال شده است .
يك مقايسه ميان ابواب حديث صحاح سته با ابواب حديث كافی كلينی مطلب‏
را روشن می‏كند .
عليهذا در خود احاديث شيعه " تكلم " به معنی تفكر عقلانی و تجزيه و
تحليل ذهنی صورت گرفته است . به همين جهت شيعه به دو گروه اهل الحديث‏
و اهل الكلام تقسيم نشد ، آنچنانكه اهل تسنن تقسيم شدند .
ما در درسهای گذشته ، بر اساس منابع اهل تسنن ، چنين گفتيم كه اولين‏
مسأله‏ای ك ه به عنوان اصل اعتقادی در ميان مسلمين مطرح شد ، مسأله " كفر
فاسق " بود كه وسيله خوارج در نيمه اول قرن اول مطرح شد . پس از آن ،
مسأله اختيار و آزادی بود كه از ناحيه دو نفر يكی به نام معبد جهنی و يكی‏
ديگر به نام غيلان دمشقی مطرح و دفاع شد ، و اين عقيده بر خلاف عقيده‏ای‏
بود كه حكام اموی آن را تبليغ و ترويج می‏كردند . پس از آن در نيمه اول‏
قرن دوم عقيده و حدت صفات و ذات از طرف جهم بن صفوان مطرح شد و آنگاه‏
واصل بن عطاء و عمرو ابن عبيد به عنوان پايه گذاران اولی مكتب معتزله‏
عقيده آزادی و اختيار را از معبد و غيلان ، و عقيده وحدت ذات و صفات را

از جهم بن صفوان گرفتند و در مورد كفر و يا ايمان فاسق عقيده منزله بين‏
المنزلتين را اختراع كردند و به بحث وچون و چرا در برخی مسائل ديگر
پرداختند و به اين ترتيب كلام اسلامی پايه گذاری شد .
آری اين است نوع تفسير و توجيه پيدايش بحثهای عقلی دينی اسلامی از نظر
مستشرقان و اسلامشناسان غربی و شرقی .
اين گروه ، عمدا يا سهوا بحثهای استدلالی و عقلی عميقی را كه اولين بار
وسيله اميرالمؤمنين علی عليه‏السلام طرح شده فراموش می‏كنند .
حقيقت اين است كه طرح بحثهای عقلی عميق در معارف اسلامی اولين بار
وسيله علی عليه‏السلام در خطب و دعوات و مذاكرات آن حضرت مطرح شد . او
بود كه اولين بار درباره ذات و صفات باری و درباره حدوث و قدوم ،
بساطت و تركب ، وحدت و كثرت و غير اينها بحثهای عميقی را طرح كرد كه‏
در نهج البلاغه و روايات مستند شيعه مذكور است . آن بحثها رنگ و بوی و
روحی دارد كه با روشهای كلامی معتزلی و اشعری و حتی كلامهای برخی علمای‏
شيعی كه تحت تأثير كلامهای عصر خود بوده‏اند كلاملا متفاوت است .
ما در كتاب " سيری در نهج البلاغه " و همچنين در مقدمه جلد پنجم ة
اصول فلسفه و روش رئاليسم " در اين باره بحث كرده‏ايم .
مورخان اهل تسنن اعتراف دارند كه عقل شيعی از قديم الايام عقلی فلسفی‏
بوده است ، يعنی طرز تفكر شيعی از قديم ، استدلالی و تعقلی بوده است .
تعقل و تفكر شيعی نه تنها با تفكر حنبلی كه از

اساس منكر به كار بردن استدلال در عقايد مذهبی بود ، و با تفكر اشعری كه‏
اصالت را از عقل می‏گرفت و آنرا تابع ظواهر الفاظ می‏كرد مخالف و مغاير
است ، با تفكر معتزلی نيز با همه عقل گرايی آن مخالف است ، زيرا تفكر
معتزلی هر چند عقلی است ولی جدلی است نه برهانی ( 1 ) . و به همين جهت‏
است كه اكثريت قريب به اتفاق فلاسفه اسلامی شيعه بوده‏اند . حيات فلسفی‏
اسلامی را فقط شيعه حفظ كرده است و شيعه اين روح را از پيشوايان خود دارد
، خصوصا پيشوای اول اميرالمؤمنين علی عليه‏السلام .
فلاسفه شيعه ، بدون آنكه فلسفه را به شكل كلام در آورند و از صورت حكمت‏
برهانی به صورت حكمت جدلی خارج سازند ، با الهام از وحی قرآنی و
افاضات پيشوايان دينی ، عقايد اصيل اسلامی را تحكيم كردند . از اينرو اگر
ما بخواهيم متكلمين شيعه را بر شماريم و مقصودمان همه كسانی باشد كه‏
درباره عقايد اسلامی شيعه تفكر عقلی داشته‏اند ، هم جماعتی از راويان حديث‏
و هم جماعتی از فلاسفه شيعه را بايد جزء متكلمين بشماريم ، زيرا چنانكه‏
گفتيم حديث شيعه و فلسفه شيعه هر دو وظيفه علم كلام را بهتر از خود علم‏
كلام انجام داده‏اند .
اما اگر مقصود ما از متكلمين جماعتی باشد كه تحت تأثير متكلمان معتزلی‏
و اشعری به حكمت جدلی مجهز بوده‏اند ، ناچار گروه خاصی را بايد مورد نظر
قرار دهيم . ولی ما دليلی نمی‏بينيم كه تنها آن گروه خاص را مورد توجه‏
قرار دهيم .
پاورقی :
. 1 ما در درسهای " كليات فلسفه " فرق حكمت مشائی و حكمت اشراقی و
حكمت ذوقی و حكمت جدلی ( = كلامی معتزلی و اشعری ) را روشن كرده‏ايم .

بگذريم از بيانات ائمه اطهار عليهم السلام درباره " عقايد " كه به‏
صورت خطبه و روايت و دعا در دست است ، در ميان مؤلفان شيعی اولين‏
فردی كه در مورد " عقا يد " كتاب تأليف كرده است علی بن اسماعيل ابن‏
ميثم تمار است . ميثم تمار خود مردی خطيب و سخنور بوده و از صاحبان سر
اميرالمؤمنين علی عليه‏السلام محسوب می‏شود . علی بن اسماعيل نواده اين مرد
بزرگ است . اين مرد معاصر عمر و بن عبيد و ابوالهذيل علاف از متكلمان‏
معروف نيمه اول قرن دوم و از پايه گذاران طبقه اول كلام معتزلی است .
در ميان اصحاب امام صادق عليه‏السلام گروهی هستند كه خود امام صادق‏
عليه‏السلام آنها را به عنوان " متكلم " ياد كرده است از قبيل هشام بن‏
الحكم ، هشام بن سالم ، حمران بن اعين ، ابوجعفر احول معروف به مؤمن‏
الطاق ، قيس بن ماصر و غيرهم .
در كتاب كافی داستانی از مباحثه اين گروه با يكی از مخالفين در حضور
امام صادق عليه‏السلام كه موجب نشاط خاطر امام شده بود نقل می‏كند .
اين طبقه نيز در نيمه اول قرن دوم هجری می‏زيسته‏اند . اين گروه پرورش‏
يافته مكتب امام صادق عليه‏السلام بودند و اين خود می‏رساند كه ائمه اهل‏
البيت عليهم‏السلام نه تنها خود به بحث و تجزيه و تحليل مسائل كلامی‏
می‏پرداخته‏اند ، گروهی را نيز در مكتب خود برای بحثهای اعتقادی تربيت‏
می‏كرده‏اند . هشام بن الحكم همه برجستگيش در علم كلام بود ، نه در فقه يا
حديث يا تفسير . امام صادق عليه‏السلام او را كه در آن وقت جوانی نو خط
بود از ساير اصحابش بيشتر گرامی می‏داشت و او را بالا دست ديگران‏

می‏نشاند . همگان در تفسير اين عمل امام اتفاق نظر دارند كه اين تجليلها
فقط به علت متكلم بودن هشام بوده است .
امام صادق عليه‏السلام با مقدم داشتن هشام متكلم بر ارباب فقه و حديث ،
در حقيقت می‏خواسته است ارزش بحثهای اعتقادی را بالا ببرد و كلام را بالا
دست فقه و حديث بنشاند . بديهی است كه اين گونه رفتارهای ائمه اطهار
تأثير بسزايی داشته در ترويج علم كلام و در اينكه عقل شيعی از ابتدا عقل‏
كلامی و فلسفی گردد .
حضرت رضا عليه‏السلام شخصا در مجلس مباحثه‏ای كه مأمون از جمع متكلمان‏
مذاهب تشكيل می‏داد شركت می‏كرد و به مباحثه می‏پرداخت . صورت اين‏
جلسات در متن كتب شيعه محفوظ است .
مستشرقان و اسلامشناسان غربی و شرقی همچنانكه مساعی اميرالمؤمنين علی‏
عليه‏السلام رامسكوت می‏گذارند ، همه اين جريانات را كه وسيله ائمه اطهار
در راه احياء بحثهای عقلی در امور اعتقادی دينی صورت گرفته است ناديده‏
می‏گيرند و اين مايه شگفتی است .
فضل بن شاذان نيشابوری از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی‏
عليهم‏السلام ، كه قبرش در نيشابور است ضمن اينكه فقيه و محدث بوده ،
متكلم نيز بوده است ، كتب زيادی در كلام از او نقل می‏شود .
خاندان نوبخت كه بسيارند ظاهرا عموما متكلم بوده‏اند . از فضل ابن ابی‏
سهل بن نوبخت گرفته كه در زمان هارون در رأس كتابخانه معروف بيت‏
الحكمة بود و از مترجمين معروف فارسی به عربی

به شمار می‏رود تا اسحاق بن ابی‏سهل بن نوبخت و پسرش اسماعيل بن اسحاق بن‏
ابی‏سهل ابن نوبخت و پسر ديگرش علی بن اسحاق و نواده‏اش ابوسهل اسماعيل‏
بن علی بن اسحاق بن ابی‏سهل بن نوبخت كه او را شيخ المتكلمين در شيعه‏
لقب داده‏اند و حسن بن موسی نوبختی خواهرزاده اسماعيل بن علی وعده‏ای ديگر
از اين خاندان همه از متكلمين شيعه‏اند .
ابن قبه رازی در قرن سوم و ابوعلی بن مسكويه حكيم و طبيب معروف اسلامی‏
صاحب كتاب " طهارش الاعراق " نيز از متكلمين شيعه در اوايل قرن پنجم‏
است .
متكلمين شيعه فراوانند . خواجه نصيرالدين طوسی فيلسوف و رياضيدان‏
معروف صاحب كتاب " تجريد الاعتقاد " و علامه حلی فقيه معروف و شارح‏
" تجريد الاعتقاد " از متكلمان معروف قرن هفتم می‏باشند .
خواجه نصير الدين طوسی كه خود حكيم و فيلسوفی متبحر است با تأليف‏
كتاب ، " تجريد الاعتقاد " محكمترين متن كلامی را آفريد . پس از ة
تجريد " هر متكلمی اعم از شيعه و سنی كه آمده است به اين متن توجه‏
داشته است . خواجه نصيرالدين تا حد زيادی كلام را از سبك حكمت جدلی به‏
سبك حكمت برهانی نزديك كرد . ولی در دوره‏های بعدتر كلام تقريبا سبك‏
جدلی خود را به كلی از دست داد ، همه پيرو حكمت برهانی شدند و در
حقيقت " كلام " استقلال خود را در مقابل " فلسفه " از دست داد .
فلاسفه شيعی متأخر از خواجه مسائل لازم كلامی را در فلسفه مطرح كردند و با
سبك و متود فلسفی آنها را تجزيه و تحليل

كردند و از متكلمين كه با سبك قديم وارد و خارج می‏شدند موفق‏تر بودند .
مثلا صدرالمتألهين يا حاجی سبزواری اگر چه در زمره متكلمان به شمار
نيامده‏اند، اما از نظر اثر وجودی از هر متكلمی اثر وجودی بيشتر داشته‏اند.
حقيقت اين است كه اگر به متون اصلی اسلام ، يعنی قرآن ، نهج البلاغه ،
روايات و ادعيه مأثوره از اهل بيت مراجعه كنيم اين سبك را از آن سبك‏
، به زبان و منطق اصلی پيشوايان دينی نزديكتر می‏بينيم . در اينجا ناچاريم‏
به همين اشاره قناعت نماييم .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: